Synopsis: I got caught short on a walk for exercise. With no restroom in the area, I had to relieve myself in the bushes. This was once normal behavior for our küpuna. Not now!
Aloha nö e oæu hoa kiæi hele. Ua lilo maila ka hale i hale paæahao, a æo ka pahu hau hoæi, ua lilo maila i alahula no käkou e kipa pinepine ai. Noæu iho, eia au ke paæuhia nei i ke ake e puka i waho i ke ao mälamalama no ke kiæi hele aæe mai æö a æö. Ke haæo nei hoæi i ka hui æana he alo a he alo me nä makamaka, a me ka honi æana he ihu a he ihu. Ähea lä naæe e hoæi hou mai ai ia æano nohona i hala loa aku? Koe aku ia.
He käkaæikahi wale koæu puka æana i waho o ka hale i këia mau lä. æO koæu hele aku i ka hale küæai a me ka hale kakalina wale nö paha nä kumu e häläwai ai me nä hoa kanaka he makakiæi a he makakiæi. Maliæa ua käæalo aæe i mua o kauwahi hoa me ka hoæohewahewa aku naæe no ka nalo æana o ka helehelena ma hope o kahi makakiæi. Eia kekahi kumu oæu e puka aku ai i waho, æo ia ka hoæoikaika kino æana. He hele wäwae nö mäua me kaæu wahine i nä ala o ko mäua kaiäulu. Aloha nö ia mau lä o ka holo wäwae. Ua hala! Eia naæe, he mau piæina me nä ihona, a he æühïæühä ka hanu a mäua æelemäkule.
I ke kakahiaka o kekahi lä aæe nei i hala, ua ala au i ka wanaæao a, e like me ka hana maæa mau, ua noho au ma luna o ka ipu lua no ka hoæomaæemaæe æana i ka uha. æO ia noho nö me ka heluhelu pü i ka nühou ma luna o ke kelepona a hala ka hapanui o kahi hola. A pau ka hana, æo ka lawelawe akula nö ia i nä hana maæa mau o ke kakahiaka. æO ka æauæau æoe, ke kupa kope æoe, æo ka hänai holoholona, a me ia hana aku ia hana aku. A laila, hoæäla akula au i kaæu wahine a hoæomäkaukau mäua no ka hele wäwae æana i waho o ke alanui.
I ka hapalua like o ko mäua ala e hele mau ai, ua hele a kaumaha æo hope. æO ia noke akula naæe ia i ka hele. A no kekahi wä, ua æano maha aæela nö kahi uha. E manaæolana ana au e hiki ana iaæu ke hoæomanawanui a hoæi hou aku i ka hale. æO ka mea æäpiki naæe, he piæina ke koena o ke ala e hiki aku ai i ka hale. æIke ihola nö au i ka æoläæolä æana o ka hï e æauana ana i loko o ka uha. Höæike akula au i kaæu wahine, æaæole hiki iaæu ke piæi hou aku i uka. Ua puæu kiæo æiæo nö! A no laila, ua peæe au ma hope o kekahi mau läæau o ka pä hale o kekahi hoa kaiahome, a ma ka æökuæu æana iho, æo ka palalë palalü ia a hemo mai ke kae wali loa!
Aia au ma kahi kokoke i ke kahawai i ia manawa, eia naæe, hana nui ke kiæi æana i nä æiliæili nemonemo i mea häleu, a no laila, æo ka lau palupalu kaæu mea i häleu ai. A puka hou aku au i ke alanui, nuku maila kaæu wahine iaæu no ka hoæomaæemaæe æole aku i kaæu puæu i waiho wale ai ma ka pä hale. æÖlelo akula au, æeä, i ke kakaæa æana o nä pöhaku, inä ua paæa inä nö ua hiki ke lapulapu æia a kïloi æia aku. æO ia puæu kiæo naæe, he palupalu loa kona æano. He kahe aku ka hana a ili ma loko o ka æäina! No laila, ua waiho æia ma laila, a æo ia hoæi akula nö ia i ka hale, kahi i æauæau hou ai.
Ma këia hope aku, ke hele hou au i ka hoæoikaika kino, a käæalo aku i mua o këlä wahi, e haliæa nö paha au i ka nohona kuaæäina o ko käkou mau küpuna. He hana maæa mau ia iä läkou. æAæohe ipu lua. æAæohe pepa häleu. æO ia nö ka hopena o koæu käkau æana i këia mau moæolelo no ke kiæo æana. Hele a he æoiaæiæo!
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
