Synopsis: The coronavirus is causing considerable angst throughout the world. People think they can protect themselves by wearing surgical masks. That is not the solution.

Eia aæe kahi maæi hou i ka hölapu æana aæe ma kauwahi æäina like æole o ko käkou poepoe honua nei. He maæi lele nö hoæi ia mai kahi kanaka a i kekahi aku, a he maæi make nö kä hoæi i kekahi manawa. æO kona inoa, æo ia ka nCoV, æo ia hoæi æo ka “novel coronavirus” ka inoa piha. Aia kona kupu mua mai ma Wuhan, i Kina, a æaæole nö a he wä, æo ka loaæa ihola nö ia o nä känaka he nui a lehulehu ma nä æäina mai æö a æö i ia maæi. A ma waena mai o ia helu, aia nö kekahi poæe, æo ka make loa ka hopena.

I loko nö o ke kamaæäina o ka huaæölelo æo “virus” i kuæu lohe, æo ia pohihihi nö kona æano i ka noæonoæo aæe. Eia naæe koæu æaæa æana i ka hoæäkäka i kona manaæo ma o ka æölelo kanaka. I loko o ka puke wehewehe a Pukui mä läua me Elbert, he “mea hoæomaæi” wale nö ka “virus”. æO ka laulä loa naæe o ia manaæo, aia paha ka pono æo ka haku æana i huaæölelo hou. I ka nänä aku naæe i ka manaæo o ka huaæölelo æo “virus” ma ka æölelo haole, he “infective agent” ia, he æäkena hoæi näna ka hoæokumu æana i kekahi mühune æino i loko o ke kino o kahi mea ola. æO ka mea maæa mau, he mea ia nona kekahi lätoma ‘akika nukeliu mäiki (aia kona æike æia a he æohe hoæonui æike kona mea o ke kilo æia aku), a nona kekahi æili lahilahi kumuæiæo. æO ia nö kona mea kaupale aku, æaæohe wahi komo o kahi mea mai waho mai. Aia ka mähuahua mai o ia mau lätoma a he mea kauomolia kona wahi o ka noho æana.

æO ka nui weliweli o ka lehulehu i ka hölapu mai o këia maæi weliweli hou, æo ka laha æana nö ia o ia mea he uhi maka, ke æano mau o ka æike æia i loko o nä haukapila. I ka manaæo naæe o kekahi poæe kauka, æaæohe ola i laila. He mau köä ko ia æano uhi maka, kahi o ke komo æana mai o ke ea o waho. Aia ke ola i ka uhi æia mai o kahi mea kökua hanu, æo ka N95 respirator hoæi. Aia wale nö ma ka pünaewele kona wahi o ke küæai æia æana. I ka manaæo naæe o nä kauka, æaæole ua N95 nei he häæina maikaæi no ia pilikia. He paæakikï ke kau æana mai a paæa, æaæohe wahi æoluæolu hoæi o ke kau löæihi æana, a aia ka pono æo ke aæo æia mai o kona hoæohana æia æana e kekahi mea nona ka æike i ia mähele.

No laila, ma kahi o ka uhi æana i ka maka, aia ka pale æana i këia maæi hou i ka hana æana i kekahi mau mea akamai. æO ka holoi pinepine æoe i ka lima, æo ke käohi æoe i ka lima hoæopä maka a hoæopä ihu paha, æo ka päweo i ka poæe maæi, æo ka noho i ka hale i ka wä maæi, ka uhi æana i ka waha a me ka ihu me ke käwele ma ke kihe æana a i æole ke kunu æana, a æo ka holoi æana i nä mea a ka lima o ka lälau pinepine æana.

No laila, e ka makamaka heluhelu, aia ko käkou pono i ke käpae æana i ka makaæu a me ka mälama hoæi i ka maæemaæe o ko käkou nohona. He makehewa nö paha ke kau mai o ka weli no ia mea æo ka nCoV, æoiai æo ka palü ka mea æoi loa aku o ka weliweli. He nui hewahewa ka heluna o nä mea maæi a me nä mea make paha i ka palü i këlä me këia makahiki. A he æoi loa aku ia heluna ma mua o ka poæe o ka loaæa æana i ke coronavirus – i këia wä.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.