Synopsis: The testifying of the Kū Kia’i Mauna at their trials in Hawaiian brings some potential benefits for the future.

Welina e nā makamaka heluhelu o Kauakūkalahale, nā kānaka i a’o i ka ‘ōlelo Hawai’i, ‘o ia kāna ‘ōlelo mua, a me nā kānaka i a’o i ia ‘ōlelo aloha ma ke ‘ano he ‘ōlelo ‘elua a ‘ekolu paha. ‘O ia ‘ōlelo e kau a’ela i luna i po’o mana’o no kēia lā, no loko mai o kahi mo’olelo nūpepa i pa’i ‘ia i loko o ka Puuhonua i ka lā 26 o ka mahina ‘o Ianuali o ka makahiki 1917. Penei kahi ‘ōlelo piha e pili ana i ia ‘ōlelo. “I ikeia no ke kanaka no kekahi lahui ma kana olelo. Ina e nalowale ana ka olelo makuahine o kekahi lahui, e nalo hia aku ana no ia lahui. I keia la, ua nalohia aku ko kakou kuokoa, a i ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui Hawaii.”

He mea nui nō paha ka ‘ōlelo a ke kanaka, akā pehea inā he ‘elua kanaka, a nalohia ka ‘ōlelo makuahine a kekahi, a ‘o ka lua, ho’omau ‘ia nō ia ‘ōlelo ho’okahi nō ma kona ‘ohana. ‘Oko’a ka lāhui o kekahi, a ‘oko’a ho’i kekahi? ‘A’ole loa. ‘O ia ka mea e ‘ike ‘ia nei ma Hawai’i nei. Ma kekahi mau ‘ohana, ua pau ihola ka ‘ōlelo Hawai’i. A ma kekahi mau ‘ohana, he ‘ōlelo kanaka nō. ‘O ka mea wale nō paha e hana ai, e noke aku kākou i ka hana e laha hou ai ka ‘ōlelo Hawai’i ma nā waha a nā Kānaka ‘Ōiwi a pau. A ‘o ia kekahi mea i hau’oli ai ka na’au o ko ‘oukou mea kākau i ka pule nei i hala. I ka heluhelu ‘ana aku nei i ka Hōkū-Avalataisa, ‘ike ‘ia aku nei ka mo’olelo nūhou no kekahi mau Hawai’i Alaka’i e mana’o nei e hō’ike a ha’i mana’o i mua o ka ‘Aha Ho’okolokolo ma ka ‘ōlelo Hawai’i no ko lākou hihia no ke kūpa’a ‘ana ma hope o Mauna Kea.

‘O Kaho’okahi Kanuha kekahi o ia mau Kū Kia’i Mauna e hō’ike ana i kona mo’olelo i mua o ka luna kānāwai ma ka ‘ōlelo. Wahi āna, he mea nui ke kūpale ‘ana i kāna mau hana pono’ī ma ka ‘ōlelo i ma’a loa iā ia. A ‘o ka ‘ōlelo Hawai’i kāna ‘ōlelo mua mai kona wā e hele ana i ke kula kamali’i. A he hana akamai ia, ‘oiai, ‘o wai lā ke kanaka e ho’ā’o ana e kūpale aku iā ia iho ma kahi ‘ōlelo i emi mai kona mākaukau?

‘O kekahi mea maika’i, ‘o ia ka ‘ike ‘ana o nā Kānaka Maoli i ke kūpa’a ‘ana o ia mau Aloha ‘Āina ma hope o ka ‘āina a ma hope nō ho’i o ka ‘ōlelo (E kala mai, ‘a’ole i maopopo nā inoa o nā kānaka ‘ē a’e ‘elua). He mea ia e ha’aheo ai ka Hawai’i i kona ‘ano iho a me kona mau kūpuna a e komo ai paha ka makemake i loko ona e hahai aku i kā lākou mau hana a me ka hana a nā Aloha ‘Āina o kēia mau lā.

‘Eā, ‘o kēia hana a ia mau kānaka ‘ekolu, he hō’ailona ia o ka māhuahua ‘ana a’e o nā kānaka ‘ōlelo Hawai’i, a me ka mākaukau ‘ole paha o ke aupuni e lawelawe ai i ka hana e pono ai ka Hawai’i. A he wā kēia e paipai aku ai i nā keiki Hawai’i a me nā keiki e hele nei i ke kula kaiapuni Hawai’i. E ‘eleu aku ma ke kula a e lilo aku i kauka, i loio, i luna kānāwai ho’i, a inā ‘ōlelo Hawai’i nō ho’i lākou, e ‘oi aku ka pōmaika’i.

Eia nō ke ha’i aku nei māua, nā luna ho’oponopono o Kauakūkalahale, i ko māua aloha i nā Kū Kia’i Mauna. Ua lohe ‘ia, e ho’ā’o hou ana ka hui TMT e ho’omaka hou i ke kūkulu. He keu a ke kolohe. ‘A’ole e kali ana ‘o ke kau o ka ‘ōlelo ho’oholo a nā luna kānāwai o ka ‘Aha Ki’eki’e. 

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.