Synopsis: Reviving observance of holidays such as Restoration Day ensures that we do not forget Hawai‘i’s past.

———

Welina e nā makamaka ‘ōlelo ‘āina mai ka lā puka o Ha’eha’e a hiki i ka napo’o o ka lā i ka mole ‘olu o Lehua. Maopopo iā kākou ka mäkia o ke aupuni ‘o Hawai’i, ‘o ia ho’i, "Ua mau ke ea o ka ‘āina i ka pono". Eia na’e, maopopo anei ka mo’olelo o ka ho’opuka mua ‘ia ‘ana o ua mākia nei? Ua poina nō paha i ka hapanui o ka po’e ma Hawai’i nei. Penei nō: i ka lā 25 o Pepeluali, makahiki 1843, ua huki ‘ia ihola ka hae Hawai’i e kekahi Kāpena o Pelekania, e Keoki Paulete, a ua lilo ke ea o ko Hawa’i Pae’āina iā Pelekane ma o ka ikaika. Akā, ua hō’ea maila na’e ka ‘Akimalala Likeke Tāmaki, a nāna i ho’iho’i ke ea o ka ‘āina, a huki ‘ia a’ela ka hae Hawai’i i luna ma ke Kuea Tāmaki, a kapa ‘ia ho’i kona inoa ma muli o ia hana ho’okahi. A i ia lā, ‘o ia ho’i ka Lā Ho’iho’i Ea, ua ho’opuka a’ela ka Mō’ï Kauikeaouli i ua ‘ōlelo nei, "Ua mau ke ea o ka ‘āina i ka pono". “E ha’i ‘ia aku i kā kākou mau pua ke nīnau a’e lākou, ‘he aha kēia ‘aha’aina?’ A laila e ka’ao ‘ē ‘ia aku paha kona Mo’olelo… a laila, e hau’oli pū paha lākou no kēia lā ke hiki mai i ko lākou kau.” Pēlā maila ‘o Mr. James Humphreys ma ka ‘aha’aina o Ka Hui Aloha o ka Malu Ulu o Lele, 20 makahiki ma hope o ka lā i huki hou ‘ia ai ka Hae i luna. ‘A’ole ia ‘o ka ‘aha’aina ho’okahi i mālama ‘ia. Eia na’e, ua mālama ‘ia nō ia ‘ano ‘aha ma nā mokupuni a pau, kahi i mo’olelo ‘ia maila nā hana o ia wā nui a me nā mo’olelo o nā ali’i i ke au o ka ho’iho’i ea. Pehea, ‘oiai ua hiki mai “ko kākou kau,” ua hau’oli pü anei kākou i ka ho’iho’i ea? I kēia mau lā, ua ‘oko’a iki ke ‘ano o ka mālama ‘ia ‘ana o ka Lā Ho’iho’i Ea, a ma kekahi ‘ano, ua ‘ano like ho’i paha me ko ke au ma mua. I ka makahiki 1985, ua ho’āla hou ‘ia ka ho’omana’o ‘ana mai i kēia lā ko’iko’i e Dr. Kekuni Blaisdell. He hui mai nō ka po’e ‘ōiwi i ke Kuea Tāmaki a mālama ‘ia nā papahana Hawai’i like ‘ole, a kūkākūkā ‘ia ke kumu i ko’iko’i ai kēia lā nui. He mea nani nō ia ma Honolulu nei, eia na’e, ua lawa anei kēia?

No ka Lā Kū’oko’a ‘Amelika e mālama ‘ia ana ma ka lā 4 o Iulai i kēlā me kēia makahiki, pani ‘ia nā wahi moku’āina a pau no ka ho’omana’o ‘ana aku i ia lā nui–‘o ka panakö ‘oe, ‘o ke kula ‘oe, ‘o ka hale leka ‘oe, a pēlā aku. Ma kēia pani ‘ia ‘ana aku o kēia mau wahi e ‘ike ana ka lehulehu i ke ko’iko’i o kēia lā nui ‘Amelika. No ka Lā Ho’iho’i Ea, pani ‘ia anei nā wahi moku’āina a pau no ka ho’omana’o ‘ana aku i ia lā nui Hawai’i? ‘A’ole loa. He lā ma’amau ka lā 31 o Iulai i kēlā me kēia makahiki ma ka pani ‘ole ‘ia o nā wahi like ‘ole a nānā ‘ole paha ka lehulehu i ka nui o ia lā. Mālama ‘ia kekahi ‘aha ma ke Kuea Tāmaki no ka ho’olaule’a ‘ia ‘ana o ia Lā Ho’iho’i Ea e like me ko ke au ma mua. ‘O ka ho’omaka aku nö ia me ka pule, ke oli, a me ka hana huki hae. Huki ‘ia nā hae ‘Amelika a Beretania i lalo, a huki ‘ia a’ela ka hae Hawai’i i luna. He lā ho’oulu ‘ike kēia ‘oiai ho’ākoakoa ‘ia nā kānaka e hana i nā papahana Hawai’i like ‘ole. Maika’i kēia ‘aha, akā, ‘a’ole ‘ike ka lehulehu i ka nui o ka Lā Ho’iho’i Ea ‘oiai hämama nā hale like ‘ole e like me ka ma’amau. No laila, ke lohe mai kākou i ka mākia kaulana o ke aupuni ‘o Hawai’i, ‘o ia ho’i, “Ua mau ke ea o ka ‘āina i ka pono”, e ho’omana’o pā kākou i ka mo’olelo o ka ho’opuka ‘ia ‘ana aku o ia mākia. ‘A’ole pili ua mäkia nei i ke ola o ka ‘āina wale nō, pili nō nei mākia i ke ea o ka lāhui Hawai’i. Lawa anei ka hana no ka ho’omana’o ‘ana aku i ka Lā Ho’iho’i Ea i kēia mau lā? ‘A’ole paha. He lāhui Hawai’i ko käkou. ‘O ka pae ‘āina ‘o Hawai’i nō ia. E kui lima kākou, e ho’onui ‘ike käkou, e ho’omana’o käkou, e mau ka lā nui o ka ‘āina i ka pono.

———
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai’i at Mānoa.