Synopsis: While visiting family in Wisconsin, we experienced a tornado watch and had to shelter in the basement. This is different from a tornado warning, which is issued when an actual tornado has formed in the sky. It would have the potential to touch down and cause major damage.

Aloha mai e nä hoa holoholo o ke kau wela. I “loko” aku nei mäua me kaæu wahine i këlä pule aku nei, i Wikonesina hoæi, ma æAmelika, kahi e kipa ai i koæu kaikaina a me käna wahine. Noho läua ma Madisona, ke kapikala o Wikonesina. He æäina nani æiæo nö. æAæole naæe æo ka nani wale nö kai æike æia. Ua æike pü æia nö hoæi kona æaoæao æino, æo ia hoæi ka häkumakuma æana mai o nä ao uli i luna o ka lewa, a me ke kükala makaæala i ia mea he makani kaæa wiliwili. Ma mua naæe o ka luæu æana i loko o ia “loko”, e häpai æia kahi æölelo Hawaiæi i maæa kona hoæopuka æia no ke kuhikuhi aku iä æAmelika, æo ia hoæi æo “loko”. æAæole maopopo ke kumu i kapa æia ai pëlä. Wahi a Pukui mä läua me Elbert, ua puka mua mai ia manaæo o “loko” ma loko o kekahi oli i ka makahiki 1860. He wä küæokoæa maoli nö ia no Hawaiæi nei. Ma mua nö ia o ko käkou æapakau æia mai a hoæokomo æia hoæi i “loko” o ia aupuni piæikoi. æAæole naæe e hihi. E hoæi aku paha käkou i Wikonesina.

He æäina nani æiæo nö æo Wikonesina, i piha i nä kumu läæau nunui e ulu ana ma loko o kona mau kaiäulu. Aia ma kaæe alanui a ma loko hoæi o nä pä hale, kahi e kaupoku lupalupa mai ana. He uluwehiwehi mai hoæi kau! Ua uliuli ka mauæu o këlä me këia pä hale, a he ulu wikiwiki nö ia. He æoki æia æelua manawa o ka pule hoæokahi, a i loko nö o ia hana nui, æo ia mau weuweu nö e æoluæolu ai nä keæehina wäwae. A i ke kalaiwa æana ma nä alanui, ua mamalu mai i nä kumu läæau he nui i kanu æia e ke aupuni ma nä pïpä alanui. I kekahi manawa, ua æike æia kekahi mau manu æioæio ma kaæe alanui, ma kahi nenelu hoæi i kükulu æole æia ai nä hale. A ma ka pä hale o koæu kaikaina, ma æö aku o nä mäla pua, e käæalo wale mai ana kekahi æohana pelehü, æo nä mäkua hoæi a me ke keiki. æAæohe o läkou makaæu, no ka mea, æaæohe poæe näna läkou e æimi hana aku. Eia naæe ka mea æäpiki, he kapa æia æo Wikonesina æo ia ka mokuæäina kehaka, a æo ia nö ka inoa o nä kime haæuki o ke kulanui. I koæu wä naæe ma laila, æaæohe aæu kehaka i æike ai!

Eia mai naæe kekahi mea aæu i æike ai. I ke ahiahi P4 o këlä pule aku nei, ua hele a panopano a häkumakuma nä ao, a e pä ikaika mai ana ka makani. I nänä aku ka hiæa i ke kükala nühou, e hoæolaha æia ana ka neæe mai o kahi makani kaæa wiliwili mai ka hema mai. æAæole ia he kükala pöæino (warning). He kükala makaæala wale nö (watch), no ka mea, æaæole nö i æike maka æia ua makani nei e kaæa wiliwili maoli ana, a æaæole hoæi ia i iho mai a pä ka honua. E kani mai ana naæe nä oeoe kelepona me ke kükala mai i nä æölelo e aæoaæo ana i ka poæe o ia wahi e makaæala. æO ko mäkou iho koke akula nö ia i loko o ka lumi æöpao o ka hale, kahi e hoæomalu ai a lulu hou mai ka makani. æAæole nö i löæihi ko mäkou noho hoæopue æana i laila a kükala æia ka hala æana o ka æino i ka æaoæao hikina.

I ke kakahiaka o kekahi lä mai, puka akula mäkou i waho. E waiho läläkukui ana nä laæaläæau ma æö a ma æaneæi. Nui ana paha ka hana hoæomaæemaæe, eia naæe, æaæohe kanaka i make. I kekahi mau lä ma ia hope mai, ua kaæawili mai kahi makani kaæa wiliwili ma Texas, Oklahoma, Arkansas, a me Kentucky. He 21 känaka i make, a nui hou aku ka poæe i pöæino. Nui nö hoæi nä hale i wäwahi æia. Ua pömaikaæi nö mäkou i ka pakele æana i ka pöæino nui. Eia naæe, pehea këlä mau manu æioæio a me ka æohana pelehü? He wahi ko läkou e hoæomalu ai? A pehea hoæi ia mea he kehaka? æO ia mau nö koæu æike æole iä ia.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.