Synopsis: Last week, a sperm whale was found dead on a Kauai beach. Unlike a previous incident four years ago, this whale was not poached for its teeth.
Aloha mai käkou e nä hoa mälama æäina, a mälama kai nö hoæi. E mälama pü hoæi me nä mea ola o ke kai. Aia i laila ke ola o käkou känaka. æO ke poæomanaæo e kau maila i luna, ua pili i kekahi æano iæa nunui i manaæo æia e ka poæe Hawaiæi o ke au kahiko he mea waiwai. Ua kälai æia ka niho a hana æia i lei niho palaoa, a æo ke aliæi wale nö ke lei aku i ia lei. æO ia niho kekahi mea e æokoæa ai ka palaoa a æokoæa hoæi ke koholä. Pëlä ka haæawina a Noæeau Warner ma käna puke kamaliæi æo “æOkoæa ka palaoa, æokoæa ke koholä.”
E nänä pü aku paha käkou i ke koholä. I ka höæea æana mai o nä haole, hiki pü mai me ka poæe æökoholä. A no ka waiwai o ka æaila o ia iæa, he nui nä koholä i pepehi æia. Ua pepehi pü æia paha me ka palaoa, æaæole paha? æAole naæe e hihi. æO ka nui o ka luku æana, æane halapohe ka lähui koholä. I ka MH 1859 naæe, ua loaæa maila ka æaila tä ma Pennsylvania a ua lilo maila ia æo ia ka wäwahie maæa mau o ia mua aku. æO ka hopena nö ia o ka æoihana æökoholä ma Hawaiæi nei.
I këia manawa, ke holo mai nei nä koholä i Hawaiæi no ka hänau a hänai keiki æana. He nani ia, æo ke koholä ke æike nui æia i ka holo mai, ma nä kaukani hoæi, æo ia nö ka mea i kamaæilio nui æia, a ua hoæomalu æia hoæi ma lalo o ke känäwai o æAmelika i kapa æia æo ka Hawaiian Islands Humpback Whale National Marine Sanctuary. Ma lalo o ia känäwai, æaæole hiki ke hoæokokoke aku i ko läkou wahi e holo ana, a æaæole hiki ke holo wikiwiki ma kahi kokoke iä läkou. æO ka palaoa naæe, ua hoæomalu æia ma lalo o kekahi känäwai mokuæäina. Wahi a kekahi hui, i loko nö o ka nui o nä palaoa e noho ana ma ko käkou mau kai, he æehiku kaukani paha a æoi, käkaæikahi wale nö nä mea i æike maka æia. æO kekahi kumu mai, he noho ka palaoa i ka hohonu. Mai ka MH 2000 a ka MH 2021, he 52 wale nö kai æike æia. æO ia æano käkaæikahi nö paha ke kumu i lilo ai ka palaoa he mea waiwai loa no ko käkou mau küpuna o ke au kahiko.
Wahi a këlä moæolelo kamaliæi a Noæeau Warner, he niho ko ka palaoa a æaæohe niho o ke koholä. Eia mai kekahi mau höæike æana. Ma kahi o ke 56 kapuaæi kona löæihi, a ma kahi o ke 60 tona kona kaumaha. Aia ma kahi o ke 70 makahiki ka löæihi o kona ola æana, akä, inä e æai æia kauwahi æäpana æea a komo aku ia i loko o kona kino, inä e hoæokuæi æia e kahi moku, a inä paha e hihia i ke aho lawaiæa, he make paha ka hopena, a e pae mai ia kino nui ma nä kapakai papaæu. æO ia nö ka hopena o kekahi palaoa ma Kauaæi i këlä P5 aku nei. Na ke au o ke kai i halihali mai a pae i uka. æAæole maopopo ke kumu i make ai. Koe aku ka noiæi æana. æO ka mea pömaikaæi naæe, ua mälama æia ka pono o kona kino e kekahi poæe Hawaiæi, a æaæole i hoæohaumia æia e kekahi poæe æimi kälä näna e æaihue i nä niho a me nä iwi, e like hoæi me ka hopena o kekahi palaoa ma Kalaeloa he æehä makahiki aku nei. (E nänä æia ka moæolelo Kauakükalahale o ka lä 2 o Pepeluali, MH 2019.)
Ma ka noiæi æana no ka hopena maæa mau o ka palaoa ke make, ua æikea, he iho aku nö kona kino i lalo loa o ke kai hohonu a hiki i ka papakü o ka moana. Ma laila e æai æia ai kona nui kino e nä æano iæa liæiliæi like æole. Eia hou, e lilo ua kino nui lä i pohu mälama i ia mea he kalapona, i æole hoæi e puka aku a hoæohaumia i ko käkou ea hanu. Hiki paha ke mälama æia ke kalapona no 200 makahiki! Mahalo, e ka palaoa!
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
