Synopsis: COVID-19 is a disease that first broke out in Wuhan, China, in the year 2019. It has infected millions ever since, including here in Hawaiæi, where we have experienced a number of other pandemics in our history.

æAnoæai me ke aloha iä æoukou. Manaæolana mai kä æoukou wahi mea käkau nei, aia paha æoukou i ko æoukou hale mehana kahi e heha ana i ka wä loku mai o ka ua i hala iho nei. He wahi leo mahalo këia i koæu kumu näna e paipai mau i ona haumäna i ke aæo æana iä mäkou nei i ka æölelo makuahine. He wahi nani ke kolamu no käkou känaka æölelo Hawaiæi e päkuæi ai i manaæo no ka lehulehu. Me ia häæina, ua hele aku a maæa nö ka lehulehu i ka lono i pöæai aæe i ke ao nei e pili ana i ka maæi ahulau æo Covid-19 a me kona weliweli maoli.

I ka pae æäina o Hawaiæi nei æo Oæahu ka moku nui o ka poæe i loaæa i ka hohola mai o ua maæi lele nei. Ma muli o kona kupu æana aæe, kau æia ihola kekahi mau känäwai ma luna o käkou ka poæe kamaæäina. A ma kekahi æano, he hoæopaæi nö kä ia. E kala kahiko, ua æike maka akula ko Hawaiæi (ka poæe æöiwi) i ka hoæopaæi æia ma muli o ka höæea æana mai o Käpena Kuke mä. æO ka haole kai hoæokama mai a æo ka hü aæela nö ia o ka maæi lele pämake. No ka höæoluæolu æana o ka poæe Hawaiæi i nä akua, paulele läkou i nä haole ma muli o ka lele æana o Lono i mua o läkou. æO ia nö ke kumu i mahalo ai ka poæe Hawaiæi i ko nä haole pae æana mai. Mai ia wä mai nö e pauaho ana ka Hawaiæi i ka pähola mai o nä maæi like æole he nui, æaæohe pilo maæi.

æO ia æonipaæa akula nö kä läkou. A laila, i ka makahiki 1899, a i ia hope iho, i pau iho ai ka maæi ahulau i kapa æia æo ka Piwa æEleæele Puponika. Aia ma ia hope mai, e noho paæapü ana ka poæe ma nä kauhale i pono kükulu æia e ka Päkë, ke Kepanï, a me ka Pukikï. æO ia kahi i pähola nui ai ka maæi ahulau i ia wä. Ua höæoia æo S.P. Kanoa i ia laha æana, i loko o Ke Aloha Aina, ma o kona käkau æana penei: “i na wahi pelapela a kawakawau”. A ma muli o këia i hölapu ai ua piwa nei. Eia nä loina a läkou i mälama ai i ia wä: æo ka holoi lima æana, ke komo æana i nä pale wäwae, a me ka æauæau pinepine æana nö hoæi. A æaæohe æü, ola hou mai ana ka lehulehu o ia wä. Ma hope o këia mau hana, puhi æia nä hale, ka lole a pëlä aku. I ia wä, he hilinaæi maoli nö ua poæe nei i ke aæoaæo a ke kauka, no ka mea, aia iä ia ka æike, ka mana, a me ka läæau hoæi e pono ai.

I këia au nei, aia nä limahana o ka haukapila me ka mano huæi. Mölia æiæo nö nä kahu mälama maæi. A ma waena mai o nä æoihana he nui, ua hoæohanohano æia läkou. He mau meæe hiehie këia no käkou e mahalo ai. A he küpono nö ia, æoiai he mälama nö ua mau känaka nei i nä känaka pämaæi like æole a pau. Ke manaæo nei au: i æole e lilo ka maæi ahulau æo Covid-19 i maæi inaina loa näna e hölapu hou ana, e aho ka hou æana i ka läæau koæokoæo i nä lima o ka lehulehu. He mea naæe këia no käkou e makaæala ai. I loko o koæu æohana ponoæï, ua æike nö au i ka hopena o ua läæau koæokoæo nei. æAæole nö au e æaæano aku. æAæole loa. Akä, ke hahau aku nei nö nëia wahi haumäna i ka moæolelo a ka poæe Hawaiæi kahiko i æike maka ai i ko läkou æäina ponoæï. No laila, eia nö käkou ke æau nei i ke kai koæo, a i ka popoæi nalu halehale hoæi. E emi mai ke kai o ia maæi a piæi ke kai koæo. Hiki nö i ia maæi ke hoæoliliuewe. æAæole anei?

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.