Synopsis: The name Kona in “Kona wind” should be capitalized, even if it is being used to indicate direction.
After all, it is the Hawaiian version of the word Tonga.
Aloha mai nō kākou e nā makamaka e ‘alo nei i ka makani kūla‘i kauhale, ‘o ia ho‘i ka makani Kona. He mau mahina aku nei, ia‘u e heluhelu ana i ka nūhou ma luna o ke kelepona, nānā akula au i ka hō‘ike no ke anilā. He māhele nui ia no ke kūkala nūhou i hele a nui ko‘iko‘i kona ‘ano i loko o kēlā mau makahiki i hala aku nei. Ua hapa mai ho‘i ka nūhou no nā kumuhana ‘ē a‘e. ‘A‘ole na‘e e hihi. Eia mai nō ke kumuhana nui o ia ‘atikala. He mo‘olelo ko laila e pili ana i ka makani Kona. Ua ho‘opuka ‘ia maila e KGMB. He hō‘ike ia no ka wānana ‘ia ‘ana o kahi makani “kona” e hao mai ana i ia pule nō. I nānā aku ka hana i ka pela ‘ia o ka inoa o ia makani, ‘ano nui ko‘u pū‘iwa i kona pela ‘ia me ke “k” na‘ina‘i. ‘O ia ho‘i ‘o “kona wind.” Nalu ihola kahi keiki puni kālai‘ōlelo, he pela hewa nō paha ia.
Ma ia hope mai, maka‘ala akula au i nā mo‘olelo i kākau ‘ia no ke anilā. Mali‘a ua loli ka pela ‘ana a‘u i ma‘a ai. Eia kā na‘e, ua hala nō paha ke kau o ka pā mai o ia ‘ano makani, no ka mea, kāka‘ikahi ko‘u ‘ike ‘ana i ia inoa — a he hua ma‘aka wale nō nā “K” i ‘ike ‘ia. I ka pule nei na‘e i hala, ua puka hou mai kekahi mo‘olelo, kahi i pela ‘ia ai ‘o Kona me ke “k” na‘ina‘i. ‘Imi akula au i ka pūnaewele i nā pukana o ia inoa, a he “K” ma‘aka ka mea ma‘amau i loa‘a maila. Eia na‘e, ua loa‘a maila nō ho‘i kauwahi “k” na‘ina‘i. ‘Eā, ‘a‘ole paha ia he mau kiko hewa. Ua koho ‘ia nō paha ka pela ‘ana pēlā, a he kumu nō paha i koho ‘ia ai. He aha lā ia? E ho‘okolokolo aku paha kāua i nā meheu a Pukui mā lāua me Elbert i waiho mai ai.
Ma loko o kā lāua lā puke wehewehe ‘ōlelo, ua nānā au i ka hua‘ōlelo ‘o “Kona” (‘oiai ‘a‘ole i loa‘a ‘o “kona”). ‘Elua ona mana‘o haole, penei ho‘i:
1. Leeward side of the Hawaiian Islands.
2. A famous leeward wind. ‘Eā, e ka makamaka heluhelu, ua hiki ke ‘ike ‘ia ma ka pela ‘ana iā “leeward,” ua koho ‘ia ka “l” na‘ina‘i. Me he mea lā, inā he hua ia nāna e kuhi i kekahi ‘ao‘ao o ka honua, e like me “leeward,” i ka mana‘o o kekahi po‘e kākau mo‘olelo nūhou, e pela ‘ia ana me ka hua na‘ina‘i. Auē, ‘a‘ole ‘o Kona he hua‘ōlelo haole! Me he mea lā, ua mālama ‘ia ka hua ma‘aka “K” e Pukui mā no nā mana‘o ‘elua, ‘o ka ‘ao‘ao o ka ‘āina e pā mai ai, a me kona inoa pū kekahi. He inoa kaulana ia mai ka wā mai ma mua o ka noho ‘ana o Kekāuluohi i ka moku. Mali‘a, mai ka wā mai ia ma mua o ka hō‘ea mai o nā Hawai‘i mua mai nā pae‘āina mai o ka hema, e la‘a me Tonga. ‘O ia ho‘i ka molekumu o Kona.
E aho ka pela ‘ana i ka inoa o ia makani me ka hua ma‘aka, ‘o ia ho‘i ‘o Kona, e like ho‘i me nā inoa a pau o nā makani a me nā ua. Eia hou, he mea nui ka pela pololei ‘ana i nā inoa a pau. ‘O ia ho‘i, ‘o nā inoa kanaka, nā inoa ‘āina, nā inoa ua, a pau pū ho‘i me nā inoa makani. Inā ‘a‘ole kākou e hoihoi i ka pela ‘ana i nā inoa ‘īlio me ka hua na‘ina‘i, pehea lā e pela ai i nā inoa makani pêlā? I hana ia e ho‘oha‘aha‘a ai i ke kūlana o ia mau makani. ‘A‘ole paha e pela ‘ia ka inoa o ka ua o Honolulu me ka hua na‘ina‘i, ‘o ia ho‘i, ‘o “kauakūkalahale.” Kohu mea lā, ‘oi aku ka mahalo ‘ia o ka mana‘o haole i unuhi ‘ia mai loko mai o ka hua‘ōlelo Hawai‘i ma mua o kona mana‘o ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘Eā, āhea e pau ai ia kauka‘i ‘ana ma luna o ka ‘ōlelo haole? E ao kākou o hiki mai ke Kona, ka makani kūla‘i kauhale, kapakū ka moku me ka ‘āina.
