Synopsis: Florida has been struck by numerous hurricanes over the years. As the effects of global warming become increasingly common, so are occurrences of these powerful forces of nature. Of particular interest here is the naming process. The Hawaiian names for winds and rains are different from those foreign names we hear on the news.
Aloha mai nō kākou e nā makamaka heluhelu, a aloha nō ho‘i ka po‘e o Pololika. ‘O ka Pō‘akolu kēia, a eia au ke kākau nei au i kēia mo‘olelo ke nānā nei ho‘i i ka nūhou no ka ho‘omanawanui ‘ana o ka po‘e o ia ‘āina i nā pōpilikia i halihali ‘ia mai e kahi ‘ino nunui, he makani pāhili ho‘i, nona ka inoa ‘o Milton. ‘O ka lua ia o ka makani pāhili ma Pololika, a me nā moku‘āina e pili koke mai ana, i loko o ‘elua wale nō pule. ‘O kekahi ‘ino ho‘i, ua kapa ‘ia kona inoa ‘o Helene. ‘A‘ole ‘o lāua wale nō. He nui hou aku. He keu ‘o Pololika a ka ‘āina ho‘okipa makani pāhili!
Eia na‘e ka mea ‘āpiki. Ke hao mai ia ‘ano makani, e hikiki‘i ka ua, a e pi‘i pū mai me ka wai hālana a ki‘eki‘e ma luna o ka ‘āina. He luku a he hao wale ‘ia nō nā mea a pau. Eia hou, he mau makani ka‘a wiliwili pū kekahi i kipa mai me ko lākou hoa, me Milton. ‘O ka luku a me ka ho‘opulu wale mai ka hana a hala aku i kahi ‘ē. I ka hala ‘ana o ka makani a me ka mao ‘ana o ka ua, ‘ike ahuwale ‘ia ka waiho mōkākī mai o ka ‘ōpala mai ‘ō a ‘ō o ka ‘āina. Koe wale mai nō ka ho‘oma‘ema‘e i ka pīhā, ke kūkulu hou ‘ana i nā hale a me nā alanui, a me ke kanu ‘ana i nā pilikana aloha i lilo aku i ka ‘ino, a i hele aku i ke ala ho‘i ‘ole mai. No ke aha ho‘i ka pakalaki o ka po‘e o ia ‘āina?
Wahi a kekahi po‘e ‘epekema, no ka mahana ‘ana mai o ka poepoe honua, e mahana pū mai nā kai ma kahi kokoke i Pololika. ‘O ka hopena o ia mahana ‘ana, e lilo ia i mea e māhuahua ai ka nui o ka ‘ino o nā makani pāhili. A i kēia wā a kākou e ‘ike nei, ke ho‘olawehala nei ka ‘eha a nā makani pāhili e halihali maila i o kākou nei a pau. No‘u iho, ‘a‘ole wale nō ma Pololika ia ho‘olawehala ‘ana o nā ‘ino. No ko kākou mālama ‘ole ‘ana i ka ma‘ema‘e o ke ea, e laha ana nō kēia pilikia ma ka honua nei a puni, ‘a‘ole wale nō ma Pololika. ‘O kākou ana nō ka hoalike ma loko o kēia hope koke aku nei! E ao paha kākou o lilo auane‘i i luaahi ma loko o ia mo‘olelo like!
Eia mai kekahi mea a‘u e no‘ono‘o nei no kēia mo‘olelo. Ua lilo ia i pulakaumaka no‘u. ‘O ia ho‘i ke kapa ‘ia ‘ana o ia mau makani ‘ino i mau inoa kanaka, o ia hoi o Helene a me Milton. He mea maopopo iā kākou Hawai‘i, he inoa ko kēlā me kēia ua o ko kākou ‘āina nei, a pēia pū ho‘i me nā makani. Ua ‘oko‘a na‘e ke ‘ano o nā inoa Hawai‘i a ‘oko‘a ho‘i ko ka haole. I ka mana‘o Hawai‘i, he mea ola nā makani a me nā ua, a he mana‘o ko nā inoa o lākou. Eia mai kekahi mau la‘ana. ‘O ka makani Kuehu Lepo o Ka‘ū, he makani ia nāna e puhi i nā hunahuna lepo mai ‘ō a ‘ō o Ka‘ū. ‘O ka ua Kūkalahale o Honolulu kekahi. He ua ia nāna e kū ma luna o nā kala o nā hale, a i ‘ole ia, he kūkala ‘o ia i kona hō‘ea ‘ana mai i ka hale. Pēlā kona inoa i nā kau a kau. ‘O ia mau inoa na‘e i hō‘ike ‘ia a‘ela, ‘o ia ho‘i ‘o Helene lāua me Milton, ‘a‘ole paha ia i kapa ‘ia no ke ‘ano o ka makani. ‘O ka ‘oia‘i‘o, ‘a‘ole maopopo ka mana‘o. Eia hou, ho‘okahi wale nō ona hō‘ea ‘ana mai, a ke naue aku, ‘a‘ole nō e ‘ike hou ‘ia. Eia nō ka mea ‘āpiki. He koho wale ‘ia nō ka inoa ma o ka hahai ‘ana i ke ka‘ina o ka pī‘āpā haole. ‘O Allison, ‘o Benjamin, ‘o Catherine, ‘o Daniel, ‘o Eunice, a pēlā wale aku. A he kapa ‘ia ka inoa i kona wā e hānau ai. Ke hala, e hala pū aku nō me kona inoa.
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.