Synopsis: An outbreak of EEE (Eastern Equine Encephalitis) in America and a longer, wetter summer have made it comfortable for mosquitoes to breed and bite. More than 30% of those stricken have died. We in Hawai‘i do not need any more toxic visitors.
Aloha mai kākou. I loko o nā makahiki he nui i ka‘ahope aku nei, ua hele a kaulana kahi mea ‘u‘uku loa, ‘o ka makika ho‘i, i ka halihali ma‘i mai ‘ō a ‘ō o ka honua nei. He nui kāna mau ma‘i o ka ho‘olaha ‘ana, e la‘a ka piwa ha‘iha‘i iwi, ka piwa lenalena, ke ko‘e pu‘uwai, ka Malaria, ka Zika, ka West Nile, a he aha lā hou aku. He mau ma‘i pālahalaha kekahi o lākou nāna i ho‘oneo i nā lāhui kānaka he nui o ke au i hala. A i kēia mau lā a kākou e ‘ike nei, eia nō kahi lāhui makika ke ‘eu hou mai nei me ka halihali mai i kahi ma‘i hou, ‘o ka EEE (Eastern Equine Encephalitis), he ma‘i make nō i kekahi manawa. Ke hou mai kahi makika i kona ihu kohu kui i loko o ka ‘ili o ke kanaka, he kikī mai nō ‘o ia ala i kahi wai make i loko. He kāka‘ikahi wale nō ka po‘e e loa‘a ana i ka EEE, eia na‘e, no ke 30% o ia po‘e, he make ka hopena. ‘Akahi ho‘i a make kekahi kanaka ma New Hampshire i ka EEE. He kanahā kūmākahi wale nō ona makahiki a ua maika‘i ke olakino. He weliweli a lohe mai ke a‘o! Ua lilo ia hopena ‘ino i mea e maka‘ala ai ia mau moku‘āina ma ka hikina o ‘Amelika.
‘O kēia nō ka wā e huliāmahi ai ka lāhui makika me ka ‘imi i luapo‘i e kiki aku ai a omo ai ho‘i i kona koko. ‘Oiai, ‘o ke kau wela kēia, ua pi‘i ka wela o ke aniau a he mea ia e hau‘oli ai kahi makika. Puni ‘o ia i nāhi pūnāwai lana mālie a he ‘eu mai nō ‘o ia i ke kakahiaka a me ke ahiahi. I kēia au e pi‘i nei ka wela o ka honua, ke lō‘ihi a‘e nei ke kau makika. ‘A‘ole ‘o ia e puni i ke anilā wela loa. ‘O nā kānaka e noho mālie ana ma waho o nā pāhale i loko o ke kakahiaka a me ke ahiahi, ‘a‘ole e nele ke kiki ‘ia mai. Wahi a kauwahi po‘e kauka, ‘a‘ole maika‘i ka wa‘uwa‘u ‘ana i kahi mane‘o i ke kiki ‘ia mai e ka makika, no ka mea, pēlā e ho‘olawehala ai ka mane‘o. Eia hou, inā he mea inu pia ‘oe, a i ‘ole ua momona, a inā paha he wahine hāpai, ‘o ia nō kekahi mau mea punahele a ka makika. E aho paha ka noho ‘ana ma loko o ka hale i ke kakahiaka a me ke ahiahi a puka aku nō i ke awakea, a i ‘ole ia, ua hiki ke puka aku i waho i nā lā makani, no ka mea, ‘a‘ole hiki i ka makika ke lele.
I loko o kekahi puke wehewehe ‘ōlelo Hawai‘i a Andrews, a me ka puke ho‘i a Parker, ua hō‘ike ‘ia ka mole kumu o ka hua ‘ōlelo makika, ua ho‘oHawai‘i ‘ia ka puana ‘ana ‘o “mosquito”. Wahi a lāua, ua lawe ‘ia mai i ka MH 1823 ma luna o kekahi moku i kū mai i Lahaina. I ka ho‘ouahi ‘ana i ka moku i mea e pepehi ai i nā holoholona li‘ili‘i nāna e halihali mai i nā ma‘i, na ke aheahe makani i halihali mai i nāhi makika a pae i uka. Ma ia hope mai, ua wikiwiki ka laupa‘i ‘ana a māhuahua a‘ela. Eia na‘e ka mea hilu loa, wahi a lāua ala, ua hele a nui lehulehu ka makika ma nā ‘ao‘ao Kona o nā mokupuni.
‘Eā, e ka makamaka, noho au ma ka ‘ao‘ao Ko‘olau o O‘ahu nei, a nui ka wai o ‘one‘i nei, a nui pū ho‘i me ka wela. Hau‘oli nō paha nā makika o Hawai‘i nei a puni. ‘A‘ole nō au e puka nui aku i waho i ke ahiahi, eia aku na‘e a eia mai, he kiki ‘ia mai nō! ‘O au ho‘i ma ka wa‘uwa‘u pinepine nō me ka no‘ono‘o ‘ole i ka hopena! I ke a‘o ‘ana no ia ma‘i ‘o ka EEE, eia nō ke lana nei ko‘u mana‘o e noho pa‘a kēlā po‘e makika ma ‘Amelika, a ‘a‘ole lākou e kipa mai iā kākou nei o kohu kīkā ke kino i ka wa‘uwa‘u nui ‘ia iho.
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.