Synopsis: A major fire in Lahaina has caused serious damage. How did it start? The story is still developing.
Aloha mai kākou e nā makamaka heluhelu, a aloha nō ho‘i nā hoa kanaka o Maui i pau a‘e nei ko ‘oukou pono i ke ahi. He ahi ho‘i ia i hānai ‘ia e ka makani pāhili ‘o Dora, ka makani ‘ino e hala aku nei i ka ‘ao‘ao hema o ko kākou pae moku nei. ‘Akahi ko‘u ho‘i ‘ana mai Aotearoa mai, kahi ‘āina i piholo i lalo o ka wai hālana a pau ihola ho‘i kona pono. Nui ka pohō o laila i hō‘ike ‘ia i loko o ka ‘atikala o kēlā pule aku nei. ‘O ka hopena ia a ka makani pāhili ‘o Gabrielle. Ma Maui a‘e nei na‘e, ‘a‘ole ‘ike ‘ia ka nui o ka ‘ino a Dora i lawe mai ai. Aia nō ke ‘ā mai nei nā momoku ahi o Maui, a ke koe mai nei ka ‘ike ‘ana i ka nui o ka pohō a pio ke ahi a ahuwale hou mai ka ‘āina. I kēia manawa na‘e, ke mau nei ka lapa ‘ana a e ho‘olawehala ‘ia ana ka nui o ka pohō. Eia nō ka mea ‘āpiki. Ma Aotearoa, ua pau ka pono i ka nui o ka wai, a ma Maui na‘e, ua pau i ka lawa ‘ole o ka wai. Aloha nō kākou a pau. ‘O ka hopena nō paha ia o ka ho‘omāhanahana ‘ia mai o ko kākou poepoe honua nei.
‘Eā, e ka makamaka, ‘a‘ole wale nō ‘o ko Lahaina kai ‘ike i ka hopena ‘ino a ke ahi ma Maui. Ua ‘ā mai ke ahi ma Kula, a ma Kihei kekahi, aia na‘e ka nui o ka weliweli ma Lahaina. I kēia manawa, he 53 po‘e kai make, a he mau haneli hale ho‘i kai ho‘opapau ‘ia i ke ahi. Eia hou, ua lapa mai ke ahi ma kauwahi o ka Moku o Keawe. Ke mana‘o ‘ia nei, ua kupu mai kēia mau hihia ma muli o ka malo‘o ‘ana o ka ‘āina. A ua maopopo ho‘i, ‘a‘ole i kaupalena ‘ia ia mau heluna i kēia manawa. E pi‘i hou ana nō i ka wā e hiki mai ana ma muli o ke ‘ano o ke aniau, he malo‘o loa ka ‘āina i kekahi manawa a he pulu loa i kekahi.
Aloha nō ka pau ‘ana o ke kanaka i ke ahi. He mea ho‘omāna‘ona‘o wale nō ia. Wahi a nā hō‘ike o ke kūkala nūhou, ‘a‘ohe wahi kani o ke oeoe kūkala pō‘ino a lohe ‘ia mai. I ka ‘ike maka ‘ana i ka paia ahi e nome mai ana, ‘o ka huli a holo wale aku nō ka mea e pakele ai i ua hopena māna‘ona‘o nei. ‘O kekahi po‘e ho‘i, ‘a‘ole lawa ka manawa e ki‘i ai i kā lākou mau mea waiwai. He holo ‘ā‘ā wale nō ka hana e pakele ai ke ola. A ‘o kekahi, ua lele aku i loko o ke kai. Wahi a ka nūhou, he 15 po‘e kai koho i ia ala, pau pū ho‘i me ‘elua keiki. Minamina ka ‘ōlelo a‘oa‘o a kekahi po‘e ma ka nūhou no ke kūpono ‘ole o ia hana. Wahi a lākou, ‘a‘ole maika‘i ke komo ‘ana i ke kai. E aho ka holo aku ma ka ‘āina a hiki i kahi palekana. ‘Eā, no ke aha e paka ai i kēlā hana ma hope o ka lapa ‘ana mai o ke ahi nui? Inā he ‘oia‘i‘o kēlā mana‘o, e aho paha ka hana ‘ana ma mua. Aia nō paha ke ahi ma nā ‘ao‘ao a pau, a ‘o ke kai wale nō paha kahi e palekana ai.
Ma kēia hope aku, e nui ana ka hana e kūkulu hou ai i ia kūlanakauhale. Aia ka pono ‘o ka huki like ‘ana. ‘O kekahi mau mea na‘e, ‘a‘ole hiki ke kūkulu hou ‘ia. ‘O ka po‘e i hala, ua hala aku a lilo i ‘aumākua no kākou. ‘O nā holoholona i pau i ke ahi, aloha nō lākou. Maika‘i paha ke mālama ‘ia ko lākou helu kekahi. A ‘o ke kumulā‘au paniana i kaulana i kona nui a me ka lō‘ihi o kona ola ‘ana (ua kanu ‘ia i ka makahiki 1873), ua puhi ‘ia i ke ahi a pāpa‘a. E mau ana paha kona ola ‘ana, ‘a‘ole paha. ‘O nā hale kahiko, ua pau i ke ahi, akā, ua hiki ke kūkulu hou ‘ia. Ua pau na‘e ko lākou kūlana kahiko.
‘Eā, e ka makamaka, ua maopopo ke kumu i hōlapu ai ke ahi. Pehea lā na‘e i ho‘ā ‘ia ai? Wahi a kekahi kanaka, ua hina kekahi mau pou uila i ka hao mai o ka makani a lele ka uila i nā lā‘au malo‘o. Pehea lā na‘e i ‘ā ai nā ahi ‘ē a‘e o Maui, a o Hawai‘i mokupuni ho‘i? Koe aku ke ku‘i mai o ka lono.
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.
