Synopsis: Like the rising and setting of the sun, throughout the history of the world, large empires rise and fall. Like the Roman empire, the U.S. empire will eventually fall. This two-part series compares the conditions inside the U.S. to those of the Roman empire before its collapse.

E like me ka puka æana a me ka napoæo æana o ka lä, ma loko o ka moæolelo o ka honua poepoe, e pau nä aupuni æemepela nui i ke ala a me ka hiolo. E like me ka hopena o ke aupuni æemepela æo Loma, e hiolo iho auaneæi ke aupuni æemepela æo æAmelika Hui Pü æIa.

He lä kaulana ka lä 28 o Nowemapa, 1843, æo ia hoæi ka Lä Küæokoæa. Ma o ka pülima æana i ka palapala kükala æo Anglo-Franco, ua höæoia æia ke ea o Hawaiæi e nä aupuni o Pelekane a me Palani. Mai ia lä mai a hiki i këia lä e mau ana nö ke ea o ko Hawaiæi pae æäina. I loko nö o ka hoæokahuli æia æana o ke aupuni Hawaiæi i ka makahiki 1893, i loko nö o ka hoæohui æäina hewa æia æana i ka makahiki 1898, a i loko nö o ka noho mau æia æana e æAmelika Hui Pü æIa, kämau æia nö ko Hawaiæi ea a hiki i këia lä. No ke aha? æAæole i pülima æia kekahi palapala kuæikahi hoæohui æäina e ke aupuni Hawaiæi, a wahi a ke känäwai kauæäina, hewa nä hana a æAmelika Hui Pü æIa. Ua höæoiaæiæo æia këia e nä æaha kauæäina, eia naæe, noke nö æo æAmelika Hui Pü æIa i ka noho hewa æana ma Hawaiæi nei. æO këia noho hewa æana ka pilikia, akä, æaæole makemake ke aupuni æAmelika e æae i kona hewa a e haæalele iä Hawaiæi nei. No laila, pehea e kipaku æia aku ai këia aupuni noho hewa? æO ka häæina, æo ke kakali wale æana nö a hiolo ia aupuni noho hewa.

E kuæu makamaka heluhelu, pehea kou manaæo? He lölö anei kä këia mea käkau? E hiolo iho ana nö paha ke aupuni æAmelika? Pehea lä! æAe, he lölö nö paha ka manaæo o këia mea käkau, eia naæe, ua hiolo iho këlä me këia æemepela nui i ka wä ma mua. æO ia hoæi, æo nä æemepela o ka USSR, o Loma, Kepania, Pelekania, a pëlä aku. He aha nä kumu o koæu manaæo æana pëlä? Kohu mea lä, he mau külana näwaliwali ko æAmelika e like me nä külana näwaliwali o ia mau æemepela æë aæe i ko läkou wä i hiolo akula. He aha ia mau külana?

Nä pilikia hoæokele waiwai: Ma loko o Loma ma mua o kona hiolo æana, he nui æino nä kaua i hoæouka æia me nä æäina like æole, päkela nui nä waiwai i hoæomäunauna æia, a pëia pü me nä kälä. Nui hoæi nä æauhau, a emi maila ka waiwai o ke kälä. E hoæonui æia ana ke köwä ma waena o nä mea waiwai a me nä mea æilihune. Hünä nä mea waiwai i kä läkou kälä i mea e æaloæalo ai i ka uku æauhau. I ia mau lä o ka æemepela æo Loma, æaæole lawa nä limahana ma muli o ka liæiliæi o ka uku. Like nö ia mau mea ma loko o æAmelika i këia wä. Ua hoæokumu æia æo æAmelika Hui Pü æIa i ka makahiki 1776, æo ia hoæi, he 247 makahiki aku nei. Ma loko o ia mau makahiki, ua kaua æo æAmelika me kekahi mau æäina æë no nä makahiki he 227! æO ka waihona kälä o æAmelika, nunui ka æaiæë. I ka manawa o këia käkau æana, he $32,109,023,765,238 ka nui o ka æaiæë a æAmelika, a hoæonui æia ma kahi o $22,719,400,000 kälä i këlä me këia makahiki! æOi loa aku ka nui o ke köwä ma waena o nä mea waiwai a me nä mea æilihune i loko o æAmelika ma mua o ke köwä o këlä me këia æäina æë. Uku ka hapa nui o ka poæe æAmelika ma waena o ka 10-32% o ke kälä e loaæa ana iä läkou i loko o ka makahiki hoæokahi. æO nä mea waiwai naæe, uku läkou ma waena o ka 0.1-3.27% o ke kälä e loaæa ana i loko o ka makahiki. Ma muli o ko läkou pakele æana i ka uku nui a me kekahi mau kumu æë aæe, æaæole lawa nä limahana ma loko o æAmelika i këia wä.

(æaæole i pau)

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.