Synopsis: The failure of Gov. David Ige to veto a bill that extends the leases of landholders will perpetuate the separation of Hawaiians from our lands and ultimately convince the public that the state actually has the right to do so.
Aloha hou mai kākou. I kēlā pule aku nei, ua kākau māua no ka ho‘okolonaio ‘ia o Hawai‘i e ‘Amelika a no ka lilo ‘ana i moku‘āina, kahi e kolo ai ua naio nei. He kumuhana nō ho‘i ia i kupu mai ma muli o kahi nīnau nunui a ka po‘e o Sāmoa ‘Amelika no ka lilo a lilo ‘ole ‘ana paha i kupa no ua ho‘okolonaio nei, ‘o ‘Amelika. ‘O kahi hopena maika‘i ‘ole paha o ia koho, ‘o ia ka lilo ‘ana o ko lākou mau ‘āina i ‘āina kū‘ai (privately owned), a e lawe ‘āpiki ‘ia mai lalo aku o ka mana o nā ‘ohana Kāmoa. Ua ‘ikea ka hopena o nā aupuni Pākīpika i ho‘okolonaio ‘ia e ‘Amelika ma loko o nā makahiki i ka‘a hope aku nei. Ua ka‘a aku ko lākou ‘āina i ka po‘e haole, a ua noho nele ka po‘e Polenekia. ‘Eā, e ka makamaka heluhelu, ‘a‘ole he wā e pau ai ka ‘apakau ‘ia mai o ko kākou kuleana.
Ua kaulana mai ka hana kohu ‘ole a ke aupuni ma Hawai‘i, a me kona kia‘āina Ige, i ka ‘apakau ‘ia o ka ‘āina o ka po‘e Hawai‘i. He nānā wale aku nō kā ua kia‘āina nei, a me ka po‘e luna o ka ‘aha ‘ōlelo, i ke kuko o ka po‘e ho‘opili mea‘ai nāna e kāko‘o mai iā lākou. ‘O ia nō ka pa‘a ‘ana o ia ‘āina i nā kau a kau. He kāko‘o ia i ‘ike ‘ia ma o ka pono mālama ‘ana i ka ‘āina a me ka hulikua ‘ana i ka pono o ka lehulehu. A i loko nō o ke kohu ‘ole o ia ‘ano hana, he pakele wale nō lākou i ka ho‘opa‘i ‘ia, ‘oiai ua ho‘omalu ‘ia e ua aupuni ho‘opunipuni nei. Kohu mea lā, ma nā hana a pau, he hele lanakila wale a‘e nō.
He ahuwale ke ‘ano kohu ‘ole o kā lākou lā kau ‘ana i ka HB 499 i kānāwai no ua moku‘āina nei. He kānāwai ia nāna e ‘ae i ka ho‘onui ‘ia o ka palena makahiki e ho‘olimalima ‘ia ai, e ua po‘e ho‘opili mea‘ai nei, nā ‘āina lei ali‘i a me nā ‘āina he nui hou aku i ‘apakau ‘ia e ua moku‘āina nei. Pēlā nō e pa‘a mau ai ia mau ‘āina ma lalo o ka mana o ua po‘e ho‘opili mea‘ai nei, a he hulikua ho‘i lākou i ke kuleana no ka ho‘ohana ‘ia o ia mau ‘āina no ka pono o ka po‘e Hawai‘i.
Ma o ke kau ‘ana o ia kānāwai, e hulikua pū ana ka po‘e luna aupuni i ko lākou kuleana kahu waiwai. Ua hō‘ike ahuwale ‘ia ke kū‘ē pa‘a a ka lehulehu i nēia kānāwai, eia nae, ua huli kua ‘ia ua kū‘ē ‘ana a ua ho‘opunipuni ‘ia e ka moku‘āina. He kohu “gas lighting” kēia ‘ano hana a ke aupuni e noke aku nei a hiki i ka puni ‘ana o ka lehulehu. A i kēia mau lā, ke mana‘o nei ka hapanui o ka lehulehu he hana kūpono ia.
‘Eā, e ka makamaka heluhelu, mai puni i ia “gas lighting”. ‘A‘ohe wahi ‘ano o ka mālama pono ‘ia o ko kākou mau ‘āina lei ali‘i. He hana ‘ānunu na‘e ia na ka po‘e ho‘okolonaio i mea e mau ai ko lākou kūlana kū‘ono‘ono. Inā e waiho ‘ia kēia pila, a lilo ho‘i ia i kānāwai, e komo aku nō kākou kānaka ma loko o nā hale ho‘okolokolo e koi ai i ko kākou pono. ‘O ia wale nō kā kākou hana i koe. ‘O ka mea ‘āpiki na‘e, ‘o ko lākou lā hale nō ia. ‘A‘ohe ala hou aku e hele ai. E ho‘opi‘i wale a‘e ko lalo i iho mai ko luna!
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.