Synopsis: The issue about changing the name of McKinley High School has been brought up again. However, if certain parts of America’s history were not hidden, perhaps the name change would have happened a long time ago.
Aloha mai kākou e nā makamaka heluhelu. ‘O ia ‘ōlelo e kau a‘ela i luna, e hō‘ike ana ia, ‘o wai lā ka inoa o ke kanaka, e hiki ana i ka mea ‘ai ke komo aku i loko o kona waha, a no laila, ‘a‘ohe mea o ke kanaka e hilahila ai i kona inoa i kapa ‘ia. He ‘oia‘i‘o nō paha ia, akā, he nui ka mahalo i nā mākua no ke kapa ‘ole ‘ana mai i ka inoa o ko ‘oukou mea kākau nei, ‘o Wiliama Makinalē. Akā, ua lilo ua inoa lā i mea kama‘ilio nui ‘ia a ho‘opa‘apa‘a ‘ia nō ho‘i ma nā pule i ka‘a hope aku nei ma muli o kekahi mau ‘ōlelo ho‘oholo ma ka Hale o nā Lunamaka‘āinana no ka ho‘ololi ‘ana i ka inoa o ke Kula Ki‘eki‘e ‘o Makinalē
‘Eā, ‘o ko ‘oukou mea kākau, ua kika nō, ‘o ia ho‘i, mai ia kula ki‘eki‘e nō i puka mai ai i ka makahiki 1987. A pēlā pū nō me ka makuakāne a me nā kaikuāhine. ‘A‘ole na‘e ia he mea e pa‘a ai ka inoa o ia kula ki‘eki‘e. A pēlā nō ho‘i, inā pau ka ‘ohana holo‘oko‘a i ka puka mai mai Makinalē mai.
Ma ka wā e hele ana ko ‘oukou mea kākau i Makinalē, ho‘okahi wale nō papa mo‘olelo Hawai‘i mai ka papa 10 a ka papa 12, ‘eā, he ‘ekolu wale nō papa o ia kula i ia manawa. A ‘o ka mea ‘āpiki, ua ho‘omaka ka “mo‘olelo Hawai‘i” o ia papa ma ka mo‘olelo o Joseph Kahahawai, Ben Ahakuelo, Horace Ida, Henry Chang, a me David Takai. Kohu mea lā, ma laila i ho‘omaka ai ka mo‘olelo o ka lāhui Hawai‘i. ‘A‘ole loa! Akā, ma ua mo‘olelo nei, ua hele a ahuwale nā pali kahakai o Kamilo, ‘o ia ho‘i, he mālama ‘o ‘Amelika Hui Pū ‘Ia iā ia iho me ka nānā ‘ole i ka pono o ha‘i. A ‘o kahi Pelekikena Makinalē, ‘o ia nō ho‘i kāna hana, ‘o ke kāpae ‘ana aku i ka pono o ka Hawai‘i, ua ho‘onalonalo ‘ia na‘e ia hana āna. Kainō aia ka pono ‘o ke kau ‘ana o nā kānaka na‘au pono i ka hano hāweo, eia kā, koho ‘ia kahi pelekikena ‘ōpū ke‘emoa i kanaka ho‘ohanohano ‘ia. (‘Eā, e ‘ole ka Pelekikena Kaliwilana, mana‘o ai ke ola o ko Hawai‘i. ‘A‘ole ho‘i e hihi, komo ‘ē ihola ‘o Wiliama Loko‘ino.)
I hewa i ka ho‘olaha ‘ole ‘ia ‘ana o nā hana ho‘okamani a kahi mau pelekikena ma mua a ‘ike ‘ole ai ka hapanui o nā kānaka a puni ka honua i ka mo‘olelo ‘oia‘i‘o. A ‘o ia nō paha ke kumu e kū‘ē‘ē nei kekahi po‘e i ka ho‘ololi inoa me ka ‘ōlelo pū ‘ana mai, “He au kāpae mo‘olelo kēia! No ke aha e hūnā ‘ia ai ka mo‘olelo o Makinalē? Pehea lā e ‘ike ai ka nui lehulehu i kāna mau hana i kū i ka hewa?” Akā, e aho paha ka ho‘ololi ‘ana i ka inoa. A i ka wā e launa pū ai ‘o ke kanaka i puka mai ia kula ki‘eki‘e me kekahi kanaka, ‘o ia ka wā e hō‘ike aku ai i ka mo‘olelo, ‘o ia ho‘i, ‘o ka inoa kahiko (Makinalē) a me ka inoa hou, a me ke kumu i ho‘ololi ‘ia ai. A ‘o ia ka mea e a‘o ai kānaka i ka hana kūpono ‘ole a Makinalē. ‘Eā, ‘a‘ohe inoa komo ‘ole o ka ‘ai, akā, ‘o Kaliwilana paha ka inoa kūpono. A inā puni loa ‘oukou i ka inoa o ia ‘enemi ho‘ohui ‘āina, e kapa aku i kā ‘oukou mau keiki ma ia inoa.
Nui ko‘u mahalo i nā kupuna, nā kumu me nā kānaka a pau i noke a e noke nei ho‘i i ka hana i mea e laha ai nā mo‘olelo o Hawai‘i nei.
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.