Synopsis: Dengue fever has caused much concern for those living on the Big Island. It would be difficult to prevent the spread to other islands without treading on our freedom.
———
Aloha nö kä hoæi käkou. Ua hiki maila kahi æuhane æino i o käkou nei. æO ia nö ka Dengue Fever a æaæole æike æia kona wahi i hiki mai ai. Pehea lä i kapa æia ai kona inoa? Ke kuhi æia nei æo ka æölelo Swahili paha a æo ka æölelo Paniolo paha ka mole kumu. He mea maopopo, æo ka manaæo o ka æölelo Swahili “Ka-dinga pepo”, he kohu maæi huki e æöpili ai nä mäkala, a eia nö ka mea æäpiki, ua lawe æia mai e kahi æuhane æino.
æO ka mea naæe i pohihihi loa ai, æo ia nö ka mole kumu o ka maæi i kapa æia mai ma ia inoa. æO ia hoæi, pehea i laha mai ai ua maæi nei? Wahi a ka lohe, ke kiki mai ka makika i kekahi kanaka i loaæa i ia maæi æo ka Dengue, komo aku nö ia maæi i loko o ka makika. æAæole æike æia ka æöuli o ia maæi ma luna o ka makika. Na ua makika nei naæe e halihali mai i ka maæi i æö a i æaneæi ma o ke kiki hele æana i nä känaka äna e kau ai. A pëlä hoæi e komo ai ua maæi nei i loko o ke kanaka. No laila, no hea mai ia æano maæi? No ke kanaka paha? No ka makika paha? Ua æano like këia nïnau me kahi nane kaulana o ka æölelo haole, no ka mea hoæi i kü mua mai, æo ka moa a i æole kona hua.
æAæole naæe e hihi. Ua hiki mai ia maæi æo ka Dengue i ko käkou æäina aloha nei. Na wai nö hoæi ia i lawe mai? I ka hiki æana mai o nä haole i këia pae mokupuni, ua hiki pü mai me nä maæi he nui, a lilo ia i mea e emi ai ka lähui kanaka. Ua hiki pü mai nö hoæi me ia mea he makika, a ua lilo ua makika nei i mea e laha ai ia mau maæi. æAæole naæe i höæea mai ka maæi Dengue i ia manawa. Eia kä, he mea hou nö ia, a i këia wä a käkou e polapola nei a e mähuahua nei hoæi ka lähui, ua höæea maila këia æuhane æino. A na kekahi kanaka nö paha ia i lawe mai. Na kekahi malihini paha a na kekahi kamaæäina paha i hele i ka mäkaæikaæi i ka æäina æë a hoæi maila me ka halihali pü mai i ia makana.
Auë nö kä hoæi ë! Ähea lä e pau ai ka æino? æAæohe läæau e lapaæau ai. æO ka hoæomanawanui wale nö i nä haæawina a ola hou mai. Ua hele a laha ma ka mokupuni æo Hawaiæi. He 210 ka nui o ka poæe i loaæa i ia maæi, mai kona wä mai hoæi i höæea mua mai ai a hiki i ka Pöæakolu nei. A eia nö ke peæe nei kahi æuhane æino i loko o kauwahi poæe, a ma loko hoæi o kauwahi makika e lele lanakila nei. Ke hoæäæo nei ke Kalana æo Hawaiæi e pepehi, akä, æaæole paha e hiki ke pepehi æia nä mea a pau. A oki loa këia hihia i ka hiki mai o El Nino. E æeu ana ia mea he makika!
He kökua paha ka päpä æana i ka lehulehu æaæole e huakaæi aku i nä mokupuni æë aæe, a pëia pü hoæi me nä æäina haole, akä, he hana kohu æole ia. Ua maopopo, he mea makaæu nui æia ke kanaka i loaæa i këia æano maæi, no ka mea, ke æole käkou e makaæala, e laha wale mai nö ua maæi nei ma ona lä, a ma o nä makika hoæi näna e omo i kona koko. E ao käkou o lilo këia æuhane æino he mea näna e huli kua ai nä æale o ke kai. æAæohe ola o ka hoæokae maæi!
———
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
