Synopsis: Dengue fever has caused much concern for those living on the Big Island. It would be difficult to prevent the spread to other islands without treading on our freedom.
———
Aloha nō kā ho‘i kākou. Ua hiki maila kahi ‘uhane ‘ino i o kākou nei. ‘O ia nō ka Dengue Fever a ‘a‘ole ‘ike ‘ia kona wahi i hiki mai ai. Pehea lā i kapa ‘ia ai kona inoa? Ke kuhi ‘ia nei ‘o ka ‘ōlelo Swahili paha a ‘o ka ‘ōlelo Paniolo paha ka mole kumu. He mea maopopo, ‘o ka mana‘o o ka ‘ōlelo Swahili “Ka-dinga pepo”, he kohu ma‘i huki e ‘ōpili ai nā mākala, a eia nō ka mea ‘āpiki, ua lawe ‘ia mai e kahi ‘uhane ‘ino.
‘O ka mea na‘e i pohihihi loa ai, ‘o ia nō ka mole kumu o ka ma‘i i kapa ‘ia mai ma ia inoa. ‘O ia ho‘i, pehea i laha mai ai ua ma‘i nei? Wahi a ka lohe, ke kiki mai ka makika i kekahi kanaka i loa‘a i ia ma‘i ‘o ka Dengue, komo aku nō ia ma‘i i loko o ka makika. ‘A‘ole ‘ike ‘ia ka ‘ōuli o ia ma‘i ma luna o ka makika. Na ua makika nei na‘e e halihali mai i ka ma‘i i ‘ō a i ‘ane‘i ma o ke kiki hele ‘ana i nā kānaka āna e kau ai. A pēlā ho‘i e komo ai ua ma‘i nei i loko o ke kanaka. No laila, no hea mai ia ‘ano ma‘i? No ke kanaka paha? No ka makika paha? Ua ‘ano like kēia nīnau me kahi nane kaulana o ka ‘ōlelo haole, no ka mea ho‘i i kū mua mai, ‘o ka moa a i ‘ole kona hua.
‘A‘ole na‘e e hihi. Ua hiki mai ia ma‘i ‘o ka Dengue i ko kākou ‘āina aloha nei. Na wai nō ho‘i ia i lawe mai? I ka hiki ‘ana mai o nā haole i kēia pae mokupuni, ua hiki pū mai me nā ma‘i he nui, a lilo ia i mea e emi ai ka lāhui kanaka. Ua hiki pū mai nō ho‘i me ia mea he makika, a ua lilo ua makika nei i mea e laha ai ia mau ma‘i. ‘A‘ole na‘e i hō‘ea mai ka ma‘i Dengue i ia manawa. Eia kā, he mea hou nō ia, a i kēia wā a kākou e polapola nei a e māhuahua nei ho‘i ka lāhui, ua hō‘ea maila kēia ‘uhane ‘ino. A na kekahi kanaka nō paha ia i lawe mai. Na kekahi malihini paha a na kekahi kama‘āina paha i hele i ka māka‘ika‘i i ka ‘āina ‘ē a ho‘i maila me ka halihali pū mai i ia makana.
Auē nō kā ho‘i ē! Āhea lā e pau ai ka ‘ino? ‘A‘ohe lā‘au e lapa‘au ai. ‘O ka ho‘omanawanui wale nō i nā ha‘awina a ola hou mai. Ua hele a laha ma ka mokupuni ‘o Hawai‘i. He 210 ka nui o ka po‘e i loa‘a i ia ma‘i, mai kona wā mai ho‘i i hō‘ea mua mai ai a hiki i ka Pō‘akolu nei. A eia nō ke pe‘e nei kahi ‘uhane ‘ino i loko o kauwahi po‘e, a ma loko ho‘i o kauwahi makika e lele lanakila nei. Ke ho‘ā‘o nei ke Kalana ‘o Hawai‘i e pepehi, akā, ‘a‘ole paha e hiki ke pepehi ‘ia nā mea a pau. A oki loa kēia hihia i ka hiki mai o El Nino. E ‘eu ana ia mea he makika!
He kōkua paha ka pāpā ‘ana i ka lehulehu ‘a‘ole e huaka‘i aku i nā mokupuni ‘ē a‘e, a pēia pū ho‘i me nā ‘āina haole, akā, he hana kohu ‘ole ia. Ua maopopo, he mea maka‘u nui ‘ia ke kanaka i loa‘a i kēia ‘ano ma‘i, no ka mea, ke ‘ole kākou e maka‘ala, e laha wale mai nō ua ma‘i nei ma ona lā, a ma o nā makika ho‘i nāna e omo i kona koko. E ao kākou o lilo kēia ‘uhane ‘ino he mea nāna e huli kua ai nā ‘ale o ke kai. ‘A‘ohe ola o ka ho‘okae ma‘i!
———
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.