Synopsis: Cultural differences come to a head on Maui. Developers unearth bones from an ancient burial site in order to construct a restroom. Protesters put their safety on the line to protect the site.

———

Aloha e ka poæe mälama kuleana i ola ai ke küæokoæa o ka Lähui me ka mana piha ma luna o nëia æäina. He wahi moæolelo këia no nä küpuna aloha o käkou. Mai kaulaæi æia nä iwi i ka lä ma ka æäina laæa æo Mokae, i Häna, Maui. He poæe ko laila i æike i ke æano o ka nohona kahiko, ka mälama æana i nä iwi kupuna, a me nä loina Hawaiæi e pili ana i ia mau hana. He mea mau iä käkou Hawaiæi ka hoæoponopono æana i ko käkou kuläiwi ke hewa.

æO ka moæolelo o Kü a me ke kumu æulu kekahi moæolelo i ili mai ma luna o käkou ma ke æano i haæawina e aæo mai ai i ka hana küpono no ke ola o ko käkou æohana. He Akua æo Kü i kona wä e noho ana me kona æohana kanaka ma ko Hawaiæi Pae æÄina nei. Hiki maila ka wï o ka æäina a nui ka hopohopo o nä känaka. æOiai he Akua Hawaiæi æo Kü, he kuleana nui kona e mälama ai i ka pono o ka lähui kanaka. æAæole hiki ke huli kua æia. No laila, æeli ihola æo ia i kahi lua a nalo akula kona kino i laila. Aloha nö ka ili æana o kona kino i ka lepo. æAæole naæe a he wä, ola hou maila æo Kü ma kona æano he kumu æulu, kekahi kinolau ona. Ulu nä hua o ia kumuläæau a lawa pono ke ola. Ma muli o ko Kü kino aloha, ola ai ka lähui a pau ihola ka wä wï.

I këia au a käkou e ola nei, ua mau nö ka hewa o ka æäina. æAæole këia he wä wï, eia naæe, he hana hoæohaumia æino i kupu mai e pilikia ai ka Lähui. Ma Häna, Maui, i ke one o Mokae, he poholalo ka hana a nä limahana o Travaasa Häna Hotel. Huæe æia aæela nä hë kupapaæu, kahi o nä iwi kahiko loa e moe ana. I ko Travaasa mä æike æana, palepale wale akula läkou i ua mau iwi nei ma ka æaoæao a noke akula i ka æeli. Kähähä! He iwi kamaliæi kekahi i huæe æia mai, æaæole naæe i nänä. æO kä läkou lumi hoæopaupilikia e kükulu ana no ka pono o nä malihini, æo ia wale nö kä läkou i nänä ai.

He hehikü kapu ka hana i ka manaæo o kekahi kanaka kamaæäina o Mokae. æO Kai Prais ka inoa. Wahi a käna höæike i mua o ka Maui Island Burial Council, i æike aku ka hana ona, pololei akula æo ia a këlä wahi, a koikoi akula e oki këlä hana. Hoæokuli maila naæe nä limahana, a no laila, lele ihola æo Kai, me ka wiwo æole, i loko o ka lua a paæa akula kona kino i laila. No ia hana, æaæole hiki iä Travaasa ke hoæomau i ka æeli. A no laila, kähea æia akula nä mäkaæi.

I ka hiki æana mai o nä mäkaæi, hiki pü mai me nä känaka he nui o Mokae, æo ia hoæi, nä kamaæäina o Hamoa a me Häna. Kainö e päpä ana nä mäkaæi i nä limahana o Travaasa æaæole e hoæomau i ia hana æino. Eia kä, iho maila läkou me ka lälau æino iä Kai. æUlaæa aæela läkou iä ia mai ka lua aku. Ma ia hope iho, noke akula ka hui æo Travaasa i ka æeli. Auë ke kaumaha ë. He kaulaæi nä iwi ka hana!

Eia ka mea e kuæia ai ka manaæo. He noho kaæawale ka wailua kanaka ma ke ao æaumakua ke ahuwale mai nä iwi. A, he uilani ke æano o ka nohona o ka poæe Hawaiæi ke lele aku i ke ao kuewa wale o Milu. æO ia nö ke kumu i küpale ai æo Kai a me nä kamaæäina o ia mau wahi. He kü kiaæi ka hana i æole e hoæokolohe æia nä iwi aloha o nä küpuna.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.