Synopsis: People are now allowed to provide testimony in Hawaiian during court proceedings. The catch is that an English translation must be provided. This is a vacuous concession.
Aloha e nā hoa heluhelu. E huikala mai i ke ‘ano kaki o kēia ‘ōlelo a‘u e pane‘e aku nei i mua o ‘oukou. Ke ‘imi nei au i ka waiwai e loa‘a mai ana iā kākou ma o ka ‘ae ‘ana mai o ke aupuni moku‘āina i ia “pono” ‘o ka hō‘ike ‘ana i ko kākou mana‘o ma loko o ka hale ho‘okolokolo, a ma loko o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Eia kā, i hō‘ike nō ia e hō‘ike wale ai nō. ‘A‘ole lawa ka lohe pepeiao wale ‘ia nō o ka ‘ōlelo. Aia ka pono ‘o ka ho‘omaopopo ‘ana i ka mana‘o, a ‘a‘ole nō paha e loa‘a mai ana ka mana‘o ‘oia‘i‘o ke unuhi ‘ia mai ma o ka ‘ōlelo haole.
Aia ma ka hihia o ko kākou hoa, ‘o Kaleikoa Kaeo, ua koikoi ‘ia ‘o ia e kūpale i kona pono ma o ka ‘ōlelo haole. A no kona hō‘ole ‘ana, ua kauoha mai nō ka luna kānāwai Kobayashi e hopu iā ia a lawe aku i ka hale pa‘ahao. Kāhāhā, ua ‘ike koke ‘ia ke ‘ano pupuāhulu o kā ia ala kauoha, a ua kāpae koke ‘ia e kahi luna kānāwai nui o ka ‘Aha Kānāwai Ki‘eki‘e o Hawai‘i nei. I kēia manawa, ke ‘ae ‘ia nei kā Kaleikoa hō‘ike ‘ana ma ka ‘ōlelo Hawai‘i, a ke ‘imi ‘ia nei kekahi po‘e i mākaukau i ia ‘oihana he māhele ‘ōlelo nāna e unuhi mai ko Kaleikoa mau mana‘o ma ka ‘ōlelo haole.
I loko nō o ka hau‘oli o kauwahi po‘e e paio nei no ka pono o kā kākou ‘ōlelo Hawai‘i, he hau‘oli kāpekepeke wale nō ia. Alia ho‘i kākou e ho‘olaule‘a. He hana ‘āpiki nō paha kēia na ke aupuni, a he hana na‘aupō paha. I ka ‘ao‘ao o ka na‘aupō, he puni wale ia i ka waiwai o ka unuhi. He mana‘o hūhewa ia. ‘A‘ole hiki ke unuhi ‘ia nā mana‘o o kekahi ‘ōlelo mai loko mai o kekahi. Ua ‘oko‘a ka pua a ‘oko‘a ka flower. Inā e unuhi ‘ia ka mana‘o o ka ‘ōlelo Hawai‘i ma o ka ‘ōlelo haole, ‘o ka mana‘o haole wale nō ka loa‘a. E nalo nō ka mana‘o Hawai‘i. ‘O ka ho‘okano na‘e o ka po‘e e koikoi nei i ka unuhi ‘ia o kā Kaleikoa hō‘ike ma ka namu haole, ‘a‘ohe wahi ‘ike i ka ‘ōlelo Hawai‘i, eia na‘e lākou ke ho‘ohālike nei i nā mana‘o o nā ‘ōlelo ‘elua, me he mea lā, ‘a‘ohe wehena i laila. Pehea lā lākou e ‘ike ai? He kupanaha ‘i‘o nō!
Ma ka ‘ao‘ao o ka ‘āpiki, ke ‘ike nei paha lākou ē i ka hopena o ka ‘āpono ‘ana i ka ‘ōlelo Hawai‘i he ‘ōlelo kūpono no ka hale ho‘okolokolo, e hapa mai ana ko lākou mana. E pohō ana ho‘i nā makahiki lō‘ihi o ka pa‘u ‘ana ma nā hana e kulia ai i ke kūlana hanohano. Ua maka‘u lākou o lilo auane‘i ka poeko ‘ana ma ka ‘ōlelo Hawai‘i he mea e loa‘a ai kēlā kūlana like, a e hapa mai ana ko lākou hanohano. No laila, ‘o ke kāohi ‘ana i ka ‘ōlelo Hawai‘i a noho mai i kona ōpū weuweu, ‘o ia nō ka mea e mau ai ko lākou lā kūlana ki‘eki‘e. Aia nō ko lākou pono i ka unuhi. Pēlā nō e nā ai ka ‘i‘ini o ka po‘e kāko‘o ‘ōlelo Hawai‘i a mau ai ho‘i ke kūlana ki‘eki‘e o ka po‘e ‘ōlelo haole. ‘O ia noho luna ‘ana nō o ka ‘ōlelo haole!
‘O ka ‘oia‘i‘o, aia ka pono o ka po‘e Hawai‘i a hō‘ea mai ka wā e ho‘okolokolo piha ‘ia ai kahi hihia ma o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Aia wale nō a pa‘a pono ka ‘ōlelo Hawai‘i i ka luna kānāwai, a me nā loio, a pau pū me ka po‘e o ke kiule, a ka‘a ka mana ma lalo aku o ke ea o kekahi aupuni Hawai‘i maoli, a laila ua pono.
E ho‘ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mānoa.
